Aanpassingen van trekvogels aan een snel veranderende wereld

Oratie uitgesproken door prof.dr. Jan A. van Gils op 21 september 2021 bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Global Change Ecology of Migrant Shorebirds aan Faculty of Science and Engineering Rijksuniversiteit Groningen

Verkleining, vervorming, verplaatsing, vervrouwelijking en vermindering: wat klimaatverandering allemaal doet bij de Kanoet!

Er is iets opmerkelijks gaande bij de kanoet, een gedrongen trekvogel die jaarlijks pendelt tussen pool en evenaar. Door de opwarming van de aarde komen er steeds minder kanoetenmannetjes. Op elke man die rondvliegt zijn er momenteel drie kanoetendames! Een probleem voor een monogame soort als de kanoet. En dat is niet het enige probleem voor deze vogel.

De aarde warmt op en trekvogels zijn steeds vaker slachtoffer van deze ecologische ramp. Dit komt voor een groot deel doordat hun noordelijke broedgebieden sneller opwarmen dan hun zuidelijke overwinteringsgebieden. Reisschema’s gaan uit de pas lopen en het kroost komt vaak te laat uit het ei. Een extreem geval is de kanoet, welke broedt in het noordpoolgebied en, via onze eigen Waddenzee, afreist naar zijn winteroord in West-Afrika. Omdat zijn arctische broedgebied drie keer sneller opwarmt dan de rest van de Aarde fungeert de Kanoet als de ideale kanarie in de kolenmijn: effecten van klimaatverandering zijn het eerst zichtbaar bij deze vogel en vormen een voorbode voor wat andere diersoorten te wachten staat.

En effecten zijn er! Ten eerste krimpt het kanoetenlijf. En wel met 20% over de afgelopen dertig jaar, een zeer waarschijnlijk gevolg van minder voedsel tijdens de kuikenfase. Hierop volgt een tweede effect: in West-Afrika zijn alleen die vogels wiens snavel het minst gekrompen is in staat de diep-ingegraven schelpdieren te vinden. Wat overblijft zijn gekrompen kanoeten met relatief lange snavels (zgn. ‘Pinokkio-vogels’). Ten derde: waar veel soorten noordelijker zijn gaan broeden, broedde de kanoet al op het ‘dak van de wereld’. De enige strohalm waar ze zich nog aan vast lijken te klampen is een verplaatsing naar de hoger gelegen delen van hun Siberische broedgebied. Echter, inmiddels zijn de toppen van de heuvels bereikt en is verdere verplaatsing onmogelijk. Tot slot neemt het aandeel mannen in de populatie snel af, momenteel tot een verhouding van één man op drie vrouwen. Een gevolg van hogere sterfte onder de mannen in West-Afrika, maar ook een afnemend aandeel mannetjes dat uit het ei komt. De kanoet is monogaam met alle gevolgen van dien.

Het laatste effect laat zich dan ook gemakkelijk raden: vermindering. De kanoetenpopulatie is de afgelopen veertig jaar met 70% afgenomen. Het idee van de kanarie in de kolenmijn is te handelen wanneer Pietje het loodje legt. Het is dan ook vijf voor twaalf.

Foto voorkant: Tim Oortwijn

Auteursfoto: Tessa Posthuma de Boer

Illustraties: Dick Visser

Omslagontwerp en opmaak: LINE UP boek en media bv | Riëtte van Zwol

Uitgegeven door University of Groningen Press
Broerstraat 4 9712 CP Groningen